(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 6 Αυγούστου 2014 στη στήλη Προστασία του Πολίτη και Καθημερινότητα-163)
Στο εστιατόριο, μετά το φαγητό, μου έφεραν λίγο καρπούζι. «Προχτές», μου λέει η σερβιτόρα, «μας έφεραν ένα καρπούζι χωρίς κουκούτσια. Εγώ όμως δεν έφαγα. Δεν τρώω μεταλλαγμένα». Μα τότε κοπέλα μου σκέφτηκα, θα 'πρεπε να πίνεις μόνο νερό, αφού ό,τι τρώμε σήμερα προέρχεται από μεταλλάξεις. Ακόμη κι εμείς οι ίδιοι είμαστε προϊόν μεταλλάξεων …
Βέβαια, η κοπελιά ήθελε να πει ότι δεν τρώει τρόφιμα που έχουν τροποποιηθεί γενετικά με τεχνητό τρόπο. Τους περίφημους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Δυστυχώς, ο όρος «μεταλλαγμένα» στις μέρες μας έχει εξελιχθεί σε συνώνυμο των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων, δηλαδή των τροφίμων που έχουν υποστεί κάποιες μεταλλάξεις με τεχνητό τρόπο στο εργαστήριο.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Οι μεταλλάξεις είναι φυσικές μεταβολές που σημειώνονται στα κύτταρα των ζωντανών οργανισμών. Αν η μετάλλαξη συμβεί στα κύτταρα γαμετών (δηλαδή στα ωάρια ή τα σπερματοζωάρια που χρησιμεύουν στην αναπαραγωγή) η γενετική μετάλλαξη, όπως λέγεται, μπορεί να κληρονομηθεί. Αν αντίθετα η μετάλλαξη σημειωθεί στα σωματικά κύτταρα έχουμε μια σωματική μετάλλαξη που δεν κληρονομείται.
Πιο συγκεκριμένα, οι μεταλλάξεις είναι οι τυχαίες αλλαγές που σημειώνονται κατά την αντιγραφή του DNA, του μορίου που περιλαμβάνει όλες τις γενετικές πληροφορίες του κυττάρου και κατ' επέκταση του οργανισμού. Ευτυχώς, τα κύτταρα διαθέτουν πολύπλοκους μηχανισμούς διόρθωσης που ενεργούν σε κυτταρικό επίπεδο και πολύ συχνά αναστέλλουν τις βλάβες. Παράλληλα, υπάρχουν και εξωτερικοί παράγοντες που ευνοούν τις μεταλλάξεις, όπως ακτινοβολίες και διάφορες (μεταλλαξιογόνες) χημικές ουσίες.
Οι μεταλλάξεις μπορεί να είναι ευνοϊκές, επιβλαβείς ή ουδέτερες. Ο κόσμος μας είναι αποτέλεσμα ευνοϊκών μεταλλάξεων από τις οποίες μέσω φυσικής επιλογής προήλθαν τα σημερινά χαρακτηριστικά. Ο λευκός άνθρωπος κρυβόταν καλύτερα στα χιόνια από τον σκουρόχρωμο κι έτσι επιβίωσε στα ψυχρά κλίματα. Η ανεξία στη λακτόζη, μια μετάλλαξη που σημειώθηκε σε πληθυσμούς της βόρειας κεντρικής Ευρώπης πριν από 7 με 10.000 χρόνια, επιτρέπει την κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων χωρίς πρόβλημα. Τα βακτήρια αναπτύσσουν ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά, κάτι που αποδεικνύεται επιβλαβές για τον άνθρωπο …
Ευνοϊκή μετάλλαξη είναι και το «στίγμα» της μεσογειακής αναιμίας που παρέχει σε όσους το έχουν ανθεκτικότητα στην ελονοσία. Όμως, όταν δύο άτομα με το στίγμα τεκνοποιήσουν, υπάρχει πιθανότητα το παιδί να έχει μεσογειακή αναιμία, μια επιβλαβή μετάλλαξη. Σε γενετικές μεταλλάξεις οφείλονται σοβαρές ή λιγότερο σοβαρές ασθένειες όπως η κυστική ίνωση, η αιμοφιλία, η αχρωματοψία και πολλές άλλες. Παράλληλα, σε επιβλαβείς, σωματικές αυτή τη φορά, μεταλλάξεις οφείλονται οι περισσότεροι τύποι καρκίνου.
Αλλά ας έλθουμε και στα τρόφιμα. Επί αιώνες η ανθρωπότητα βελτίωνε τις καλλιεργούμενες ποικιλίες φυτών και τα εκτρεφόμενα είδη οικόσιτων ζώων επιλέγοντας τις ευνοϊκές μεταλλάξεις και αξιοποιώντας διασταυρώσεις διαφορετικών ποικιλιών (υβρίδια) για την ενίσχυση χρήσιμων χαρακτηριστικών. Οι παραδοσιακοί σπόροι για τις ντομάτες, τα καρπούζια, τις μελιτζάνες, το σιτάρι και τόσα άλλα καλλιεργούμενα είδη που χρησιμοποιούσαν επί αιώνες οι γεωργοί προήλθαν από τέτοιες διασταυρώσεις, οι οποίες αξιοποιούσαν διάφορες μεταλλάξεις. Η ανθρωπότητα όχι μόνον αποτελεί η ίδια προϊόν μεταλλάξεων αλλά και τρεφόταν επί αιώνες με μεταλλαγμένα!
Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες η επιστήμη ανακάλυψε και νέους τρόπους δημιουργίας ελεγχόμενων μεταλλάξεων. Χρησιμοποιώντας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ακτινοβολίες και χημικές ουσίες, οι επιστήμονες μπορούν να επέμβουν σε συγκεκριμένες περιοχές του DNA και να αδρανοποιήσουν ή να ενισχύσουν ορισμένα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, από τους σπόρους που διαθέτουν στο εμπόριο μεγάλες εταιρείες εμπορίας σπόρων παράγονται φυτά των οποίων οι σπόροι είναι στείροι. Κι αυτό γιατί οι αρχικοί σπόροι έχουν υποστεί ακτινοβόληση ή κάποια άλλη επεξεργασία.
Τέλος, ήλθαν και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί. Εδώ οι μεταλλάξεις δεν δημιουργούνται με διασταυρώσεις όπως γινόταν επί αιώνες, αλλά με επέμβαση απ' ευθείας στο DNA. Με την προσθήκη τμημάτων από άλλους οργανισμούς με τους οποίους η διασταύρωση θα ήταν αδύνατη ή με την αφαίρεση τμημάτων για την αναστολή ορισμένων χαρακτηριστικών. Έτσι έχουν παραχθεί ντομάτες και μήλα που αλλοιώνονται πολύ βραδύτερα σε σχέση με τις υπάρχουσες ποικιλίες. Καλαμπόκια που αντέχουν σε αυξημένη ξηρασία και καπνά που είναι ανθεκτικά σε ορισμένα παρασιτοκτόνα. Και διάφορα φυτά όπως καλαμπόκι και ρύζι που διαθέτουν εντομοκτόνα χαρακτηριστικά ή πορτοκάλια που αντιστέκονται σε ιογενείς προσβολές.
Μερικές από τις γενετικές τροποποιήσεις που έγιναν σε φυτά είχαν ως στόχο την παραγωγή φαρμάκων, εμβολίων, πλαστικών και βιοκαυσίμων. Διερευνάται η παραγωγή φυτών τα οποία διασπούν επιβλαβείς χημικές ουσίες σε εδάφη που έχουν μολυνθεί από εκρηκτικά, υδράργυρο ή οργανικούς ρυπαντές. Και η παραγωγή βακτηριδίων για την διάσπαση υδρογονανθράκων που έχουν μολύνει θαλάσσιες περιοχές.
Για την καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στην Ευρωπαϊκή Ένωση απαιτείται άδεια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Στο μέλλον κάθε κράτος μέλος θα μπορεί να απαγορεύσει την καλλιέργεια ΓΤΟ στην επικράτειά του ακόμη κι αν αυτοί έχουν αδειοδοτηθεί από την ΕΕ. Σήμερα, στην ΕΕ καλλιεργείται μόνο ένας ΓΤΟ, το καλαμπόκι MON 810 που είναι ανθεκτικό στην πυραλίδα του αραβοσίτου. Καλλιεργείται σε 5 κράτη μέλη (Ισπανία, Πορτογαλία, Τσεχία, Ρουμανία και Σλοβακία) σε έκταση που αντιπροσωπεύει μόλις το 1,56% της συνολικά καλλιεργούμενης έκτασης με καλαμπόκι.
Το καρπουζάκι όπως και τα λεμόνια ή τα πορτοκάλια χωρίς κουκούτσια και όλα όσα τρώμε καθημερινά είναι προϊόντα μεταλλάξεων αλλά δεν έχουν υποστεί γενετικές τροποποιήσεις με τεχνητό τρόπο. Όπως έχουμε γράψει και στο παρελθόν, στην πραγματικότητα κινδυνεύουμε από τις μεταλλαξιογόνες (βλέπε καρκινογόνες) ουσίες ορισμένων φυτοφαρμάκων και εντομοκτόνων που χρησιμοποιούμε αλόγιστα στο σπίτι ή στο χωράφι χωρίς να παίρνουμε τις απαραίτητες προφυλάξεις. Δηλαδή από τις επιβλαβείς μεταλλάξεις που προκαλούμε οι ίδιοι στους εαυτούς μας και στα παιδιά μας …
